Η ΤΕΧΝΙΚΟΦΙΛΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Η ΤΕΧΝΙΚΟΦΙΛΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Δημοσιεύθηκε από lykofron στο 08/06/2010

Θ. Π. Τάσιου, Καθηγητή Πολυτεχνείου

Έχει από πολλού αποδειχθεί στη διεθνή ιστοριογραφία ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν, καλλιέργησαν και ανέπτυξαν την τεχνολογία συστηματικότατα σ’ όλη τη διάρκεια των 2000 ετών την οποία συνήθως ονομάζουμε αρχαιότητα.

Έτσι η παλαιότερη αντίληψη πως τάχα «οι Έλληνες αδιαφορούσαν για την τεχνολογία – έπρεπε να ‘ρθουν οι Ρωμαίοι για να αναπτύξουν την τεχνολογία» πέρασε στο σεντούκι της αν-ιστορίας. )παραμένει, βέβαια, ως ενδιαφέρον ιστορικό ζήτημα το ίδιο το γεγονός ότι κάποτε κυριάρχησε μια τέτοια αντίληψη – τόσο μάλιστα πλατιά, που τα σχολικά μας βιβλία συνεχίζουν να αγνοούν επιδεικτικότατα την Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία).

Με το σημερινό άρθρο, θα ήθελα να πάω άλλο ένα βήμα πιο πίσω απ’ τα ιστορικά γεγονότα καθεαυτά και να αναζητήσω – ει δυνατόν – τις καταστάσεις εκείνες που ευόδωσαν τη μεγάλη τεχνική ανάπτυξη στην αρχαία Ελλάδα. Δεν έχω βέβαια τη φιλοδοξία να παρουσιάσω μια βασική ανθρωπολογική μελέτη, η οποία θα αποδείκνυε τάχα τη «νομοτέλεια» της τεχνολογικής ανάπτυξης στην Αρχαία Ελλάδα. Νομίζω όμως ότι μπορώ να υπενθυμίσω (χωρίς ίχνος πρωτοτυπίας δε ότι πίσω απ’ την ανάπτυξη αυτή φαίνεται ότι κείνται:

α) ορισμένες ευνοϊκές κοσμοθεωρητικές διαθέσεις.

β) μια επιχωριάζουσα ανθρωπιστική στάση, καθώς και

γ) ορισμένες υστερότερες πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες.

Κοσμοθεωρητική στάση

Κάθε λαός, βέβαια, στήνει τους Θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωσιν· οι Έλληνες δεν θα αποτελούσαν εξαίρεση.

Θα χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τις αρχικές θρησκευτικές/μυθολογικές «προβολές» των Ελλήνων, για να αντιληφθούμε (αμυδρώς, έστω) τη θέση που είχε η τεχνολογία στις πρώιμες εκείνες κοινωνίες των κατοίκων των ελληνίδων χωρών.

Θα «ξαναπροβάλουμε» δηλαδή τη θρησκεία απ’ τόν ουρανό στη γη. Λοιπόν:

α) Οι Έλληνες είχαν θεό μηχανικό τον Ήφαιστο. Άρα είχαν εξαιρετικά υψηλή αντίληψη για την τεχνολογία. Άλλωστε (για να μην υπάρξει η αμφιβολία ως προς την αμφίδρομη σχέση θεού-ανθρώπου εν προκειμένω) ιδού ότι o Ήφαιστος πέφτει απ’ τόν Όλυμπο και ζει εννέα χρόνια στη γη, δουλεύοντας μεταλλικά τεχνήματα (Ιλιάς, Σ 400).

β) Οι Έλληνες είχαν συναίσθηση του sine qua non ρόλου της τεχνολογίας για τον άνθρωπο. Στον προμηθεϊκό μύθο (Πλάτωνος, Πρωταγόρας, § 321 e) αναγνωρίζεται η εν προκειμένω αποτυχία της πρώτης δημιουργίας, και προσφέρεται ως διορθωτική πράξη η προς τον άνθρωπο δωρεά της «εντέχνου σοφίας»!

γ) Οι Έλληνες δεν περιορίζονταν στην κατασκευή χρηστικών αντικειμένων και εργαλείων μόνον, αλλά οραματίζονταν την επέκταση του σχεδιασμού των τεχνημάτων αυτών ώστε να γίνουν αυτόματα και ρομπότ: οι αυτόματοι τρίποδες στον Όλυμπο (Ιλιάς, Σ 373-378) έτρεχαν στη συγκέντρωση των θεών από μόνοι τους κι επέστρεφαν πάλι μόνοι τους. Το ίδιο και το περίτεχνο άρμα της Ήρας περνάει τις «πύλες του ουρανού αυτομάτως ανοιγόμενες» (Ιλιάς, Σ 749).

Αλλά και ρομποτικές αναπηρικές στηρίξεις κατασκευάζει ο (χωλός) Ήφαιστος -«υπηρέτριες από χρυσάφι, όμοιες με ζωντανά κορίτσια, με μυαλό, λαλιά και δύναμη» (Ιλιάς, Σ 417-420) για να τον υποβαστάζουν! Όπως άλλωστε κι ο Δαίδαλος είχε κατασκευάσει «την κινούμενην ξύλινην Αφροδίτην, εγχέαντ’ άργυρον χυτόν» (δηλαδή υδράργυρον) [Αριστοτέλους, Περί Ψυχής, 604 b, 18-20].

Οι Έλληνες οραματίζονταν την επέκταση του σχεδιασμού των χρηστικών αντικειμένων ώστε να γίνουν αυτόματα και ρομπότ

Από το πλήθος των αρχαίων μυθικών αυτομάτων και ρομπότ, ας κλείσουμε αυτήν την αναφορά, υπενθυμίζοντας και το ρομπότ-γίγαντα Τάλω: έναν άτρωτο μπρούντζινο φρουρό, που δρασκέλιζε την Κρήτη κι έριχνε βράχους στα ξένα πλοία που τολμούσαν να πλησιάσουν (Απολλ. Ροδ., Αργον., 1638-1639).

Φαίνεται λοιπόν πως έχουμε το δικαίωμα να συμπεράνουμε ότι, ήδη απ’ τις απαρχές του, ένας λαός με τέτοιες μυθοθρησκευτικές πεποιθήσεις, διέθετε ήδη μια τεχνολογία αναπτυγμένη και (το κυριότερο) μιαν υψηλή αξιακή αντίληψη για την τεχνολογία.

Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται κι από τα σπουδαία τεχνολογικά επιτεύγματα του μυκηναϊκού πολιτισμού, θέλω δηλαδή να πω ότι ήταν τόσο σημαντική η θέση της τεχνολογίας στις μυκηναϊκές πόλεις, ώστε μόνον μια (ακόμη παλαιότερη) τεχνικοφιλία από τα βάθη των αιώνων θα μπορούσε να τη δικαιολογησει:

— Η ανθρωπότητα θα χρειαζόταν ακόμη 1.500 χρόνια για να ξαναπετύχει διάμετρο θόλου κάτι λιγότερο από είκοσι μέτρα (θησαυρός του Ατρέως, 13ος αιώνας π.Χ.).

— Η αποξήρανση της τεράστιας λίμνης της Κωπαΐδας (13ος-14ος αιώνας π.Χ.), με διώρυγες 25 χιλιομέτρων, πλήθος αναχωμάτων και με την απαιτούμενη «καλλιέργεια» των καταβόθρων, αποδείκνυε μεγάλες ικανότητες υδραυλικής μηχανικής -οι οποίες θα χρειάζονταν άλλα 1.000 χρόνια για να ξαναποκτηθούν (γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ.).

Έτσι, νομίζω ότι ενδυναμώνεται το βασικό μας συμπέρασμα ότι τα ελληνικά φύλα εμφορούνταν από μια θεμελιώδη κλίση προς την τεχνολογία -ήδη από την αυγή της προϊστορίας.

Ανθρωπιστική στάση

Θα προβάλω τώρα ως οιονεί υπόθεση εργασίας, την άποψη ότι τα ελληνικά φύλα είχαν αναπτύξει από πολύ νωρίς μιαν ανθρωπιστικότερη αντίληψη της ζωής -εν συγκρίσει, ίσως, με άλλους σπουδαίους προγενέστερους λαούς, όπως οι Βαβυλώνιοι και οι Αιγύπτιοι. Εάν κάτι τέτοιο γίνει αποδεκτό (πράγμα που μάλλον φαίνεται να συμβαίνει), τότε μπορεί κανείς να συμπεράνει βασίμως ότι οι Έλληνες θα είχαν πρόσθετο κίνητρο να αναπτύξουν εκείνες τις τεχνολογίες, οι οποίες θα ευόδωναν την επί Γης ανθρώπινη ύπαρξη -κι όχι απλώς την επιβίωση.

Η αποξήρανση της τεράστιας λίμνης της Κωπαΐδας, με διώρυγες 25 χλμ., αποδείκνυε μεγάλες ικανότητες υδραυλικής μηχανικής

Ας υπενθυμίσουμε λοιπόν διαγωνίως μερικά απ’ τα συστατικά αυτής της ελληνικής ροπής προς την ανθρωποκεντρικότητα -εκ περισσού, έστω:

— Τάσεις για απομυθοποίηση της κοσμολογίας: αναγνώριση της Γης ως ουράνιου σφαιρικού σώματος (Αρίσταρχος, Ερατοσθένης). Εξάλλου, κινητική αιτία της ύλης δεν είναι κάποιος «νους», αλλά η δύναμη της βαρύτητας των σωμάτων (Δημόκριτος).

— Ανθρωποκεντρική τάση μέσα στα ίδια τα θρησκευτικά περιβάλλοντα: το δελφικό «γνώθι σαυτόν» αλλά και η ανθρωπική κάθαρση του ίδιου του Απόλλωνος μετά τον (απελευθερωτικό, παρά ταύτα) φόνο του Πύθωνος.

— Η γενναία προβληματική των προσωκρατικών: «Αν τ’ άλογα είχαν χέρια, θα ζωγράφιζαν το θεό τους άλογο» (Ξενοφάνης, DK, B15).

— Η αδιαπραγμάτευτη ανθρωπική στάση ζωής του Σωκράτους, ο οποίος (κατά τον Κικέρωνα) έφερε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη Γη («Ου το ζην περί πλείστον ποιητέον, αλλάτίο ευ ζην», Κρίτων, 48 b).

— Η ρητή ανθρωποκεντρική θεμελίωση της Ηθικής οίον Αριστοτέλη. («Κανονίζομεν τας πράξεις ημών ηδονής και λύπης», Ηθ. Νικ., 1105 α 3).

— Η απελευθέρωση του ανθρώπινου σώματος στις ελληνικές πλαστικές τέχνες. (Παράβαλλε και την ελληνιστική επιρροή στην τέχνη αναπαράστασης του Βούδα στη Γανδάρα: χαμογελαστό πρόσωπο ανθρώπου, αντί για το σύμβολο μιας πατούσας μόνον…).

— Ο φοβερός στίχος του (περσικού) Χορού στους «Πέρσες» του Αισχύλου (§ 242): «Δούλοι και υπήκοοι κανενός δεν είναι αυτοί» (οι Έλληνες).

— Ίσως να έχει εδώ τη θέση της και η χεγκελιανή αλληγορία της ήττας της (αιγυπτιακής) Σφιγγός από τον «έλλογον» Ελληνα Οιδίποδα.

Αντί δε συμπεράσματος, θα ταίριαζε εδώ να υπενθυμίσουμε και της ίδιας της τεχνολογίας την απομυθοποίηση, όταν αποσυνδέθηκε από to Μύθο κι αναγνωρίστηκε ως «προϊόν ανάγκης, μέσω εμπειρίας και μίμησης της φύσεως» (δύο χιλιάδες χρόνια πριν από τον Μαρξ!). Πρόκειται για την ώριμη άποψη του Μοσχίωνος, τραγικού ποιητή του 3ου αιώνα π.Χ. (Απόσπασμα 6, Nauck)…

Οι Έλληνες είχαν επιτύχει τη συστηματική ύδρευση των πόλεων και είχαν αναπτύξει την οδοποιία και τη γεφυροποιία

Όπως λέγαμε και στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, είναι εύλογο να αναμένονται κάμποσες φιλοτεχνολογικές συνέπειες ενός τέτοιου ανθρωπισμού -πρόσθετες εκείνων που ήδη προβλέπονταν από την προμηθεϊκή παρέμβαση. Αφού στο κέντρο βάρους της ελληνικής ψυχοσύνθεσης δεν βρίσκεται η επέκεινα ζωή (παρά την αναμφισβήτητη ευλάβεια όλων) ούτε ο δεσπότης (παρά τις περιπέτειες της νεογέννητης δημοκρατίας), οι ανθρώπινες ανάγκες θα πρέπει να υπηρετηθούν σ’ όλο τους το εύρος: ανάγκες για την επιβίωση, για τη γνώση και για την έκφραση.

α) Η επιβίωση ήταν στόχος προφανής όλων των λαών. Γι’ αυτό και η βαβυλωνιακή και η αιγυπτιακή τεχνολογία, πέραν των θρησκευτικής εμπνεύσεως μεγαλουργημάτων (όπως ναοί γιγαντιαίοι και πυραμίδες κάδε είδους), έδωσαν σπουδαία επιτεύγματα και στα εγγειοβελτιωτικά έργα μεγάλης κλίμακας. Ανάλογα επιτεύγματα δεν έλειψαν από την αρχαιοελληνική τεχνολογία: μυκηναϊκές1 αποξηράνσεις λιμνών και υδατοφράγματα μεγάλα,

καθώς και ποικίλα μεταγενέστερα αρδευτικά έργα.2 Οι Ελληνες όμως σ’ αυτής της κατηγορίας τα έργα πρόσθεσαν τις συστηματικές υδρεύσεις των πόλεων,3 τους γερανούς και τις αντλίες,4 αλλά και την οδοποιία και τη γεφυροποιία.5

Στην ίδια κατηγορία θα κατέτασσε κανείς και τις τεχνικοεπιστημονικές βελτιώσεις στη μεταλλουργία του αργύρου, τις οποίες πέτυχαν οι Αθηναίοι στο Λαύριο6 ήδη από τον 5ο αι. π.Χ., για να φτάσουν μια παραγωγή 25 τόνων καθαρό ασήμι κατ’ έτος (μηχανοποίηση στην ανύψωση φορτίων, ελικοειδή πλυντήρια, μαζική εκκαμίνευοη κ.ά.).

Στις ανάγκες «επιβίωσης» θα μπορούσε κανείς να κατατάξει και τη στρατιωτική τεχνολογία – αλλά, για ποικίλους λόγους, αφήνω αυτό το θέμα έξω από το σημερινό άρθρο. (Πάντως, θα μπορούσα να παραπέμψω προχείρως στον Κατάλογο της Έκθεσης Αρχ. Ελλ. Τεχνολογία, ΤΜΘ/ΕΜΑΕΤ, θεσ/νίκη, 1997).

β) Αντίθετα, επείγομαι να περάσω στις ανθρώπινες ανάγκες για τη γνώση -ανάγκες ιδιαζόντως ελληνικές. Εκεί, έχουμε απ’ τη μια μεριά το γνωστό φαινόμενο της τεχνολογικής επιτάχυνσης στις ελληνίδες χώρες μετά τον 6ο αιώνα π.Χ. (εξαιτίας του παραγωγικού «υμέναιου» με τη νεογέννητη ελληνική επιστήμη7), ενώ από mv άλλη έχουμε το «αντίδωρο» ας πούμε της τεχνολογίας προς mv επιστήμη, την παραγωγή δηλαδή πλήθους μετρητικών οργάνων ακριβείας,” όπως:

— μέτρηση χρόνου (ακριβή υδραυλικά ωροσκοπεία),

— μέτρηση αποστάσεων (οδόμετρον),

— τοπογραφικά όργανα (χωροβάτης, διόπτρα),

— αστρονομικά όργανα (αστρολάβοι, αναλογικός υπολογιστής των Αντικυθήρων κ.ά.).

Αυτό το οιονεί κλειστό κύκλωμα επιστήμη-τεχνολογία-επιστήμη μου φαίνεται πως είναι άλλη μια κατάφαση της τεχνικοφιλίας των αρχαίων Ελλήνων -εμπνεόμενης όμως, ετούτη τη φορά, από μιαν ιδιάζουσα ελληνική ανθρωποκεντρική στάση. (Μια στάση που δεν θα επιζούσε μετά την αναϊεράρχηοη αξιών που συνέβη μετά τις αρχές της πρώτης χριστιανικής χιλιετίας…).

γ) Τέλος, οι ανάγκες για την έκφραση υπηρετήθηκαν ιδιαιτέρως από την αρχαιοελληνική τεχνολογία -πολύ περισσότερο απ’ ό,τι (σ’ όλους τους πολιτισμούς) η τέχνη στηρίζεται πάντα στην τεχνική. Εδώ, στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, η ιδιάζουσα τεχνολογική νοοτροπία του λαού έδωσε τη δυνατότητα να πραγματωθούν περισσότερες, καλλιτεχνικές εμπνεύσεις:

— θα εφευρεθεί η ύδραυλις (το σημερινό «όργανο») από τον Κτησίβιο (4ος αι. π.Χ.), ως συνδυασμός (α) σειράς αυλών και (β) της εμβολοφόρου αντλίας του Κτησιβίου. Αργότερα, ο Ηρών θα προσθέσει και μια «φτερωτή» (αιολική ενέργεια), για να μη χρειάζεται μυϊκή δύναμη να τρομπάρει την αντλία.

— Η κατασκευή των έγχορδων μουσικών οργάνων θα διευκολυνθεί μετά τη μαθηματικοποίηση των ήχων από τους Πυθαγορείους.

— Τα ποικίλα «διασκεδαστικά» αυτόματα των Αλεξανδρινών, ιδίως δε τα μηχανικά θεατρικά έργα του Ηρωνος9 αποτελούν ίσως την κορωνίδα αυτού του τεχνο/τεχνικού διαλόγου.

— Το ίδιο όπως και ο «από μηχανής θεός» των αρχαίων θεάτρων (συστήματα γερανών και καταπακτών), που θα συμβάλει στην ενάργεια των δρωμένων.

Το συμπέρασμα μου και απ’ αυτήν τη γρήγορη αναδρομή, είναι ότι οι αρχαίοι Ελληνες είχαν πρόσθετους λόγους να εκτιμούν την τεχνολογία όταν απολάμβαναν τα αγαθά αποτελέσματα της σε τόσο πολλούς τομείς του βίου συγχρόνως.

Ύστερες πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες

Είχαν εφεύρει πλήθως μετρητικά όργανα ακριβείας, όπως υδραυλικά ωροσκοπεία, οδόμετρον, χωροβάτη, διόπτρα, αστρολάβους

Ο (πολιτισμικά και οικονομικά) ενοποιημένος χώρος της επικράτειας του Μ. Αλεξάνδρου, αλλά και των επιγόνων του (για ένα διάστημα τουλάχιστον), φαίνεται ότι συνήργησε σε μια περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνικοφιλίας των «μετεχόντων της ελληνικής παιδείας». Η ανάπτυξη αυτή φαίνεται από την αύξηση του πλήθους των τεχνικών συγγραφέων, από την αύξηση του αριθμού των εφευρέσεων, από τη μεγέθυνση των επιμέρους επιτευγμάτων (λ.χ. η τριήρης είχε εκτόπισμα 70 τόνων, αλλά τα πλοία του Πτολεμαίου Δ΄, του Φιλοπάτορος, θα έχουν εκτόπισμα 2.500 τόνων), μπορεί δε να αποδοθεί συνοπτικά στις ακόλουθες πιθανές αιτίες:

— Περαιτέρω εντατικοποίηση της παραγωγικής σχέσης τεχνολογίας και επιστήμης. (Το Μουσείο της Αλεξανδρείας ήταν ένα είδος National Science Foundation). Αργότερα, ο διάσημος Αλεξανδρινός μαθηματικός Πάππος (3ος αι. μ.Χ.) θα πει ότι «η επιστήμη της Μηχανικής είναι χρήσιμη για πλήθος εφαρμογών στην καθημερινή ζωή -κι ακολουθείται εμμόνως απ’ όλους τους μαθηματικούς» (Συναγωγή, 8-1). Από τον καιρό του Αρχι-μήδους, είχε περάσει η εποχή του δήθεν «αδιάφορου» επιστήμονα.

— Μεγάλη συγκέντρωση πληροφοριών χάρις στη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας -όταν (σταδιακά) θα καταστραφεί, η ανθρωπότητα θα χάσει ά-γνωοτο οε μας σήμερα θησαυρό…

— Στροφή στα ενδιαφέροντα του (μορφωμένου, τουλάχιστον) πολίτη των ελληνιστικών χρόνων: αντί για γενικές κοσμολογικές θεωρίες, τώρα ψάχνουν τον κόσμο «από μέσα προς τα έξω», μ’ έναν τρόπο που προαναγγέλλει τον Γαλιλαίο. Τώρα, πολύ περισσότερο αρέσκονται στη μέτρηοη και στην κατασκευή. Η ανατομική των πτωμάτων θα αναπτυχθεί στην Αλεξάνδρεια (λ.χ. Ερασίστρατος, 3ος αι. π.Χ.), για ν’ απαγορευθεί αργότερα και να ξαναρχίσει για λίγο μόνον, χίλια διακόσια χρόνια αργότερα, στο Σαλέρνο.

— Οι μεγάλοι συγγραφείς μηχανικοί δεν είναι πλέον κτηματίες ή στρατηγοί. Ο Κτηοίβιος ήταν γιος κουρέα, ενώ ο Ηρών ήταν στην αρχή τσαγκάρης. Η εποχή της αριστοκρατικής οτάσης του Ξενοφώντος έναντι των Βάναυσων τεχνών είχε περάσει.

— Οι πηγές ενέργειας είχαν αρχίσει να διευρύνονται. Στη μυϊκή ενέργεια ανθρώπων και ζώων είχαν προστεθεί το ξυλοκάρβουνο και λίγος λιγνίτης (Θεόφραστος, »Περί Λίθων»), ενώ οι νερόμυλοι είχαν αρχίσει να διαδίδονται ήδη από το τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ.

— Η ελληνοποίηση στη γλώσσα, τα ήθη, αλλά και οι λίγο ως πολύ ευκολότερες επικοινωνίες των λαών, δημιούργησαν ένα κοσμοπολίτικο κλίμα (ευνοϊκό για την τεχνολογία κι αυτό).

Παρ’ όλ’ αυτά, η ελληνιστική άνθηση της τεχνικοφιλίας δεν μπορούσε ακόμη να οδηγήσει σε μια τεχνολογική επανάσταση. Δεν είχαμε φτάσει σε κρίσιμες στάθμες οικονομικών μεγεθών, τεχνικής παιδείας, αλλά και επίλυσης προβλημάτων της δυναμικής.

Κυριαρχούσε όμως ακόμη το ελληνικό προμηθεϊκό πάθος «δια της Τεχνολογίας προς τον Ανθρωπο», όπως το είχε διατυπώσει επιγραμματικότατα κι ο Αριστοτέλης (Πολιτικά, 1253 b 34-1254 α 2): «Αν τα όργανα, επειδή τα διατάσσουμε ή επειδή προαι-σθάνονται, επιτελούσαν τη δουλειά τους μόνα τους, δεν θα ‘χαν οι δεσπότες ανάγκη από δούλους».10

Αριστοτέλης: «Αν τα όργανα επιτελούσαν τη δουλειά τους μόνα τους, δεν θα ‘χαν οι δεσπότες ανάγκη από δούλους»

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Knauss J., «Spaethelladische Wasserbauten», DZA Verlag Kultur und Wissenschaft, 2002.

2. Βλ. λ.χ. Δ.Λ. Παπαδήμου, «Τα υδραυλικά έργα παρά τοις Αρχαίοις», Τεχν. Επιμελητήριο της Ελλάδος, Αθήνα, 1975.

3. Βλ. λ.χ. επιμέλεια Θ.Π. Τάοιου, «Υδρευση των Αθηνών», περιοδικό 7-Ημέρες, Καθημερινή, 24.03.2002.

4. Βλ. λ.χ.το ομώνυμο σημείωμα Θ.Π. Τάσιου στον Κατάλογο της Έκθεσης «Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία», Τεχνόπολις, 2002.

5. Βλ. Πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου «Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία», ΕΜΑΕΤ/ΓΜΘ/Πολ. Τεχν. Ιδρ. ΕΤΒΑ, Θεσσαλονίκη, 1997.

6. Για περισσότερα βλ. Κακαβογιάννης Ε., «Μια νέα άποψη για τη λειτουργία των πλυντηρίων μεταλλεύματος της Λαυρεωτικής, κατά τους κλασικούς χρόνους», Α΄συμπ. Αρχαιομετρίας, Αθήνα 1992.

7. Βλ. Τ.Ρ. Tassios, «Counterfertilisation of Science and Technology in Ancient Greece», Int. Congress on Ancient Structures, Olympia, 2001.

8. Βλ. προχείρως οίον Κατάλογο της Εκθέσεως «Αρχαία Ελλην. Τεχνολογία» (Τεχνόπολις, 2002), την Εισαγωγή και τo Σημείωμα Θ.Π. Τάσιου για τα Μετρητικά Όργανα.

9. Βλ. Δ. Καλλιγερόπουλος: «Αυτοματοποιητική, Ήρωνος του Αλεξανδρινού», Αθήνα, 1996.

10. Ύστερα από 1.800 χρόνια, οι ουτοπικές πολιτείεςτίου Campanella και του Bacon θα στηριχθούν στην τεχνολογία για την ανακούφιση του ανθρώπου από το μόχθο και τη στέρηση.